Гуравдугаар хэсэг. Мод тарих бөөгийн зан үйл.

Гуравдугаар хэсэг. Мод тарих бөөгийн зан үйл.

АЯНГАТ: За энэ асуудлыг тэгээд шийдчих нь байна. 3 дахь үйл нь ийм юм хийх гэж байгаа юм. 3 сарын 17-нд Эрдэнэт гээд хотод Гэрлийн Өргөөний салбар байгуулагдаж байгаа юм байна лээ. Тэрний хуралд нь нэг очъё гэж бодож байгаа. 

Модчин БуурЭЛ: Түүнийг Хаан Дээдэс л мэдэх биз. Би юугаа мэдэхэв. Намайг мод л тариатах гэсэн. Тэгээд би тэр Өлзийхүүгийнх нь амь татах Онгод нь болно. Өөрөөр хэлбэл, модонд суух Онгод нь би юм. 

АЯНГАТ: Та юу өөрөө юу? Яанаа та одоо тэгээд. Тэндээсээ хаашаа явах уу та. Өлзийхүү дээрээ л байж байхуу?.

БуурЭЛ: Та нар намайг хэзээ дэгдээнэ тэндээ л байна даа. 

АЯНГАТ: Тийм үү? Тэгэхээр чинь дэгдээсэн нь л дээр юмуу? Юмаа хийчихээд тиймээ. Дараа нь шатаана гэхээр аймар санагдаад чадахгүй юм болов уу.

БуурЭЛ: Шатаавал би модноос чөлөөлөгдөж, дөнгөнөөс гарна шүү дээ. 

АЯНГАТ: Бид нар хурдан үйлээ хийх юм бол таныг чөлөөлөх юм байна шүү дээ тиймээ. Таны төлөө сайн хичээж чадах юм бол.

БуурЭЛ: Мод чинь ургаад байвал би мөнхөд Өлзийхүүн дээр сууж чадна. Дуртай үедээ дэгдээгээрэй гээд орхичихвол. 

АЯНГАТ: Би цаашдаа ганц үүгээр зогсохгүй олон олон мод тарих ёстой юм чинь та бидэнтэй л хамт явж байсан нь дээр юм байна. Тэгэхээр тэр хэсэг суудлынх нь хэсгийг дэгдээчихээд л дараагийнх нь Өлзийхүүг хийгээд яваад байх нь байна шүү дээ. 

БуурЭЛ: Яахав Өлзийхүүгээ амьгүйгээр үлдээчихэж болно шүү дээ. Тэгвэл амийг нь нэрстэй бөснүүд байсан даа татдаг уяанууд, түүн рүү нь оруулж байгаад дэгдээдэг юм. Түүнийгээ шатаахдаа Онгодоо чөлөөлж болно. 

АЯНГАТ: Тэгвэл түүнийгээ бас жишээлбэл Өлзийхүүг амь татахдаа ямар бөөлөөг хийх үү гэж асууж байгаад ..

БуурЭЛ: Өөрөөр хэлбэл, модонд нь биш олсонд нь амь татчих. Тэгээд л амь нь бий болно шүү дээ. 

АЯНГАТ: Та тэгвэл гадна дотноос ирэх юм хумнуудаас хамгаалаад болж байгаа үйл явдлыг хэлэх юм байна шүү дээ. 

БуурЭЛ: Хүн айлгаж дийлэхгүй, үхэр бол харин айлгаж дийлнэ.Хахахаха.

АЯНГАТ: Хахахаха. Та гэхдээ хүн айлгахад суралцахгүй бол болохгүй юм байна даа тиймээ. Хахаха.

БуурЭЛ: Бөө хүн өөрөөр яах гэж мод тарихав дээ тэгээд. Өөрт цуглуулсан үйлийн үрийг намжаахын тулд л тэр юм шүү дээ. Олон хүнд жатга тайлж өгнөө дөө тэр чинь тэр хүндээ өөрийн бие дээр жатгуудыг татаад авчихдаг юм. Харин биеэс гаргахдаа мод тариад газарт оршоодог юм. Тэр муу муухайг нь газар сарниулдаг.

АЯНГАТ: Энгийн хүн болохоор үйлийн үрээ нимгэлдэг тиймээ. 

БуурЭЛ: Үйлийн үрээ нимгэлж, өвгөд дээдсийнхээ буруу зөрүүг нимгэлэх гэж. 

АЯНГАТ: Өвгөд дээдсийнхээ бурууг нимгэлэх гэж тиймээ.

БуурЭЛ: Үр хойчдоо буян хишиг дуудах гэж л тарина шүү дээ. Хий сүнсний тоог нимгэлэх гэж бас тарина. Ялангуяа оршуулгын газарт тарьдаг модод дэгдээгүй сүнсүүдийг засах гэж. 

АЯНГАТ: Энгийн хүн үү? 

БуурЭЛ: Тийм. 

АЯНГАТ: Яагаад энгийн хүн тэгж орж байна гэж. Дэгдээгүй сүнснүүдийг засахад оролцоод байгаа юм. Мод тарилаа гэхэд тэгдэг нь.

БуурЭЛ: Гүйдэлтэй газрыг өөрөөр засах арга байдаггүй учгаас тэр. 

АЯНГАТ: Гүйдэлтэй газар мод л тарьдаг юм уу?

БуурЭЛ: Гүйдлийн суудал засчихдаг юм. Тэгэхээр хохирол харьцангуй бага. 

АЯНГАТ: Жишээлбэл зам дагуу явж байхад маш их осол гардаг шүү дээ. Нэг газар очоод л аваар гараад, аваар гараад байдаг. Тэр хэсэгт мод тарихад дахиад гарахгүй гэсэн үгүү. 

БуурЭЛ: Тэр нь сарничихдаг юм. 

АЯНГАТ: Бид нар тэгвэл хамгийн их аваар гардаг, аюул болдог газар мод тарьвал зүгээр юм байна. Ядахдаа ганц мод юм уу. Тэгэхдээ ганц модыг тарихгүй хосоор нь тарьбал яах уу? 

БуурЭЛ: Мэдээж л хосоор нь, гэр бүлээр нь тарьсан нь дээр шүү дээ.

АЯНГАТ: Хүүхэд мүүхэдтэй нь үү?

БуурЭЛ: Хүүхэд мүүхэд гэнэ шүү эхнэр, нөхрөөр нь тарина. 

АЯНГАТ:Тэгвэл тэр байнга аваар осол гардаг тэр газрын хэмийг нь зөөллөх нь байна тиймээ. 

БуурЭЛ: Өөрөөр хэм муутай газрыг засах арга байдаггүй. Хэм муутай газар хэмтэй мод тарьдаг юм.

АЯНГАТ: Хэмтэй мод гэж тусдаа байдаг юмуу?

БуурЭЛ: Тусдаа байдаг юм. 

АЯНГАТ: Хэмтэй мод гэхээр ямар мод байна. Заг уу?

БуурЭЛ: Биш ээ. Заг бол зөвхөн говьд ургадаг хэмтэй мод. Бусад газарт ч бас хэмтэй моднууд байна. 

АЯНГАТ: Хэмтэй мод гэхээр ямар мод байх уу?

БуурЭЛ: Үнэрт нь сүнс тааламжтай ханддаг мод байдаг юм. Үнэрт нь сайн ч бай муу ч бай бүх сүнс татагдаж, тэд модоор орон гэр хийж, аж төрж болохуйц тийм мод байдаг юм. 

АЯНГАТ: Тэгэхээр чинь сайхан үнэртэй ямар мод байна.

БуурЭЛ: Тэгээд өөрөөс гаргах хэмээр тэр сүнснүүдийг хооллож, догшрохоос хамгаалж, хар сүнс болохоос хамгаалж, аанай тэгж үйлдэж байсаар 5, 6 жилийн дараа сүнсийг дээш тэнгэр рүү дэгдээдэг. Эрлэг рүү явуулдаг ийм модод байдаг. 

АЯНГАТ: Арц уу?

БуурЭЛ: Мод нэрлээд байх юм. Хэмтэй мод гээд бүлэг мод байна гээд байхад. Нутаг нутагт ондоо ондоогоор ургадаг. 

Цагаан хус бол нэг төрлийн хэмтэй мод. Заг бол нэг төрлийн хэмтэй мод. Улиангар бас нэг хэмтэй мод. Жодоо бас нэг хэмтэй мод. 

АЯНГАТ: Таван мод судар дээр нэрлэсэн байсан шүү дээ. 

БуурЭЛ: Тэр бишээ. Өөр ондоо хэмтэй мод. Хэм гээд өөрөө цэцгийн ай байна. Нэр нь хэм гэдэг нэртэй цэцэг. Дэнлүү гээд бас нэг цэцэг байна. Үелүүр гэдэг нэг цэцэг байна. Эд дандаа хэмтэй модод юм. Сүнс хооллодог мод юм. 

АЯНГАТ: Сүнснүүд чинь өөрсдөө өлссөнөөс болоод хүний хэмийг зулгааж..

БуурЭЛ: Өргөст сарнай байна. Шар өргөс байна.

АЯНГАТ: Шар хуйс уу?

БуурЭЛ: Эд нар хэмтэй модод юм. Ургамлууд юм. Сүнс дэгдээхэд ашигладаг. 

АЯНГАТ: Ойн Бөө хүмүүс болохоор олон хүний жатга тайлж, муу юмнуудыг нь татаж байдаг учраас түүнийгээ гаргахын тулд модонд ингэж шингээгээд тарьдаг юм байна тийм үү? 

БуурЭЛ: Бид нар халх бөө шиг тэгж галд цуглуулсан муугаа гаргадаггүй. Модонд шингээгээд орхидог юм. 

АЯНГАТ: Гэхдээ модонд бол муу юм байхгүй биз дээ. 

БуурЭЛ: Мод задалдаг. Гал задалдаг. Мод өөрөө задалдаг. Галд задлах нь үтэр, модонд задлах нь удаан байдаг юм. Гэхдээ гал бол өнгөн хэсгийг өнгөлнө. Мод бол бүрэн устгадаг юм. Ингээд л бидний хэрүүл эхэлнэ шүү дээ. Танайх муу гал түлэгч, галдагчид гээд л. Нүүрээ нүүрстүүлчихээд юугаа ариуссан гэдэг юм. Хуц цаашаагаа гээд л. Халх бөөтэй гол хэрэлддэг зүйл чинь тэр шүү дээ. Тэгэхээр цаг хугацааны явцад үгжирч байгаа муу хүүрнүүд та нар үтэр хирээ гаргахгүй юм байж үлийгээ хуцдаг юм гээд л бидний гол хэрүүлийн бай чинь энэ сэвээ арилгах дээр л байдаг юм. Бусад заншил нэгдээд байдаг хэрнээ сэвэн дээр л хэрүүлтэй дээ. 

АЯНГАТ: Тэгвэл дархад бөөнүүд нь яаж арилгадаг гэж?

БуурЭЛ: Дархад бөө гэдэг чинь нутаг нутгаасаа шилэгдэж сонгогдсон олон янзын бөө шүү дээ. Бүх гарын урчуудыг, оёдолчдыг, сайн бөө нарыг, сайн хувилгаадыг цуглуулаад нэг аймаг болгосон юм. Түүнийгээ ДАРХАД гэж нэрлэдэг юм. 

АЯНГАТ: Тэгвэл Хөвсгөл аймагт тэр хавьд тэгж цуглуулсан юм байна шүү дээ. Тэгээд тэд нар нь Дархад болсон юм уу. Дархан гэдэг чинь цол гэж Дээдс хэлж байсан юм.

БуурЭЛ: Тиймээ. Шилмэлүүдийг цуглуулж нэг аймаг болгосон юм. 

АЯНГАТ: Тийм учраас Дархад бөө нар хамгийн хүчтэй гээд ярьдаг юм байна тиймээ? 

БуурЭЛ: Тэгдэг юм. Олон ястан үндэстэн нийлсэн учгаас. 

АЯНГАТ: Ер нь ямар зорилгоор тэнд тэгж цуглуулсан бэ? 

БуурЭЛ: Бослого гаргаад болохгүй болохоор нь. Манжид эзлэгдэхгүй гэж боссон учраас. Тэгэхээр та нар өөрсдөө энэ газар нутагт эрх чөлөөтэй амьдараа. Бид бусдад нь амьдаръя гэж ингэж онцолсон юм.

АЯНГАТ: Тэгвэл манжид эзлэгдэхгүй гэсэн бүгдийг нь алаагүй л юм байна шүү дээ тиймээ?

БуурЭЛ: Алахад дэндүү хайран байсан үрсүүд нь тэгж дархлагдсан юм. Алчихвал энэ Монгол орны ирээдүй хувь заяа үгүйрэх тэр үнэтэй үрсүүдийг дархалсан юм. Тэгээд цөлсөн юм, Дархадын нутаг руу. 

АЯНГАТ: Гэтэл энэ Дархад, Ойрадууд чинь яагаад газар нутгийн хувьд ойролцоо байдаг биз дээ. Тэгээд юугаараа ялгаатай гэж? Ойрадууд чинь Өөлдүүд гэсэн үг биз дээ. 4 Ойрад гэж байдаг тиймээ. Юугаараа ялгаатай гэж эд нар?

БуурЭЛ: Газар нутгаараа ч ялгаатай шүү дээ. Дархад бол илүү ар луугаа, Ойрад бол илүү өвөр лүүгээ нутаглана. Хэл, соёлоор, аялгаар нилээн ондоо. Заншлаар нилээн ондоо. Ойрадад Түрэг угсааныхан их байхад, Дархадад төв угсааныхан ихтэй. Хар Хяданы үрсүүд нь нүүдэлчин Казактай нийлээд Ойрад нутгийг бүрдүүлж байхад, Дархадууд нь яг Монгол ястнууд нь, Татар язгууртанууд нь нийлж байсан. 

АЯНГАТ: Тэгтэл энэ Халх гэдэг чинь хаанаас гараад ирсэн гэж? Тийш нь хөөж мундагуудыг нь явуулчихаад үлдсэн хэдэн нөхдүүд нь Халх болсон юмуу?

БуурЭЛ: Алтан ургийнхны ноёд, жанжид, түүний үр угсаа, түүний харц боолуудын үр угсаа нийлээд энэ Халх гэдгийг бий болгосон. Тэгж байгаад хуучин 95000 Монгол угсаатны төв удирдах нь Халх түмэн гэж ойлгож болно. 

АЯНГАТ: 5000, 50,000 билүү?

БуурЭЛ: 5000. 

АЯНГАТ: 5000 нь Халх байсан юм байна шүү дээ? 

БуурЭЛ: 95000-н 5000 нь Халх гэж нэрээ сольсон. 

АЯНГАТ: Халх гэдгийн учир нь юмыг халхалж хааж гэдэг утгатай юмуу, эсвэл өөр утгаар Халх гэсэн юм уу? Хал Хаа гэсэн үг юмуу юу гэсэн үг юм. Яг нэрнийх нь хувьд. Нөмөр нөөлөг ч юм уу эсвэл?

БуурЭЛ: Алтан ургийн нөмөр нөөлөг шүү дээ, Халх гэдэг нь. Чонос отгийнхны салбарлан гарсан отог аймгууд чинь Халх юм. 

АЯНГАТ: Чоносууд чинь хамгийн түрүүнд чонос байж байгаад л явсаар байгаад боржигин болоод л хамгийн сүүлд Халх болсон юм байна шүү дээ. Тиймээ. За за одоо ойлголоо.

БуурЭЛ: Дархад гэдэг бол бүгдэнгээс нь холиод гаргасан үрсүүд. Ойрад гэдэг нь ойн иргэдүүд Түрэг угсааныхан, Хар хяданыхан. Буриад гэдэг нь Түрэг угсааны, Татарынхан тэгээд Хянан, Шибрэн гээд угсаатнууд байдаг, тэд нар. Сүүлд байсан газар нутгийн зургаар энэ шүү дээ. 

АЯНГАТ: Одоо бас Халимаг гээд явдаг нь бас мөн үү?

БуурЭЛ: Тэд чинь биднээс өмнө нь салсан. Буриадыг ч бид нар сүүлд салгасан. Энэ бол миний нутгийн миний оршиж байсан үеийн.

АЯНГАТ: Энэ хэсэг бол 150 жилийн өмнөх үеэс тиймээ?

БуурЭЛ: Тиймээ, 4 хуваалт шүү дээ. 95000-c 4 түм болтлоо цөөрсөн шүү дээ. Монгол түмэн чинь. Эр цэргийн тоо нь. Эмс охид нь олоон олон. 

АЯНГАТ: 95000 нь эр цэргийн л тоо юмуу?

БуурЭЛ: Үгүй. Нийт эрэгтэй эмэгтэй байсан.

АЯНГАТ: 4 түм гэдэг нь эр цэргийн тоо юмуу? 

БуурЭЛ: Тиймээ. Тэр үед эмэгтэйчүүдийг тоолохоо байчихсан байсан. Идэр насны эр хүнийг тоолоход 4 түмэн эр хүн байсан, цэрэгт байхын. Бусад хүнийг нь тоолоогүй. Айхтар хомсдсон байгаа биз.

АЯНГАТ: Тийм байна.

БуурЭЛ: Идэр насны эрчүүд нь хөгшид буурайд болоод охид хүүхнүүд, хүүхдүүдийг тоолбол арай арвижих л биз. Тэгэхдээ л Монголчууд дайн хийх чадваргүй болтлоо доройтсон юм. 

АЯНГАТ: Харин тийм. Дайн ямар юмаа хийж хийсэн юм. Өнөөдөр нээрээ би чинь Хар Бэхи Дээдсээс өгсөн даалгавруудыг Хар Беки дээдэст уншиж өгөх юм байна. Манжийн үед хүмүүсийн амьдрал ямар байсан гэсэн даалгавар өгсөн байсан. Монголын нууц товчооны нууц нь юу байсан. Хэд, хэдэн юу байгаа тэд нарынхаа хариултуудыг бас авах юм байна лээ. 

БуурЭЛ: За тэгвэл өвөг нь ингээд мордоё.