Амар байцгаана уу? Гэрлийн өргөөний андуудаа.
Зүрх Хайрханд мод тарих чин хүсэлдээ хөтлөгдөн Эзэн Дээдсээс хэрхэн мод тарих зааварчилгааг өгөхийг хүссэн хариуд Модчин Онгодыг дуудан буулган яриулсан билээ. Энэхүү Онгод Бууралтай ярилцсан бичлэгээ сийрүүлсэнээ та бүхэнд өргөн баръя. Та бүхэн маань өвөг Дээдүүдийнхээ талаар өөр ойлголттой болох бизээ гэдэгт найднам. Өмнө нь шар нунтагийн талаар газарч Онгод Буурлыг буулган яриулснаа бичиж өгч байсныг санаж байгаа бизээ. Алив үйл хийхэд учиргүй юм гэж алга._ Мөн бөө хэмээх үрс ямар хэрэгтэй, юу хийдэг, юу суралцдаг талаар ойлголттой болох буйзаа. Өмнө нь би хашаандаа арваад төрлийн мод тарьж ургуулах үедээ орчин цагийн номноос харан байж тарьж байсан ч доороо бас үндэснүүд нь асар их утга учиртай байдаг талаар олон ном судлан цуглуулж уншиж байхдаа Буурлаас авсан ийм мэдээлэл уншиж байгаагүй билээ.
Өмнө нь би ургах мод, цэцэгсийн нүдэндээ харагдах хэсэгт л баясан хөөрч өндрөөс өндөр болгохыг эрмэлзэж тарьдаг байснаас Хөрст Эх дэлхий ээждээ тэдгээр ургамал үндэсээрээ хэрхэн туслаж, ямар үйл ажил хийдгийг нь ухаарч бодож ч үзээгүй явжээ.
Монгол суу ухаан гэдэг үнэхээр агуу ажээ. Буурлууд оросуудыг: Тэд нүдэнд торох хараанд баясгах хуурамч моддыг л тарихаас биш үнэн чанартаа хөрстөд байх модод нь хөнөөл хийдэг хөгийн хүмүүс гэж байсан нь санаанд оров. Сүүлийн үед та бүхэн бас сайтар санаж байгаа байх. Улсаас маш их мөнгө зараад л уулнаас шууд ургаа модуудыг авчирч тарин гудамжаар суулгах гутамшигт үйлүүдийг гэрчилэх бизээ. Тэгээд тэр том ургаа модууд нь үхэж одсон шүү дээ. Ямар их мөнгөөр очиж авч ирж, ямар их хөрөнгө үрэн таран хийв.
Тэд өөрсдийнхөө төлөө л моддыг уулнаас нь ухаж авчирсан ч жинхэнээсээ ууландаа байхдаа л үүргээ сайтар гүйцэтгэж бидний амьсгалах агаарыг цэвэршүүлж байдаг байгалийн үйлийг нь хорлонтойгоор таслан зогсоожээ. Энэ гаж санааг хэн гээч нь санаж сэдэж олж, хэн гээч нь хот тохижуулах хэмээн бөөн хөрөнгө үрэн таран хийсний баталгаануудын гэрчүүд та бид амьд байгаа билээ.
Тариад ургуулахаас ч залхууран том томоор нь уулнаас авчирч гурван модоор түшүүлээд л хийж байсан ажлуудыг нь санаж байгаа бизээ. Хэд нь ургаад хэд нь алга болов. Хот тохижуулах нэрээр жил бүр асар их мөнгө үрэн таран хийдэг, ургуулдаггүй үхүүлдэг хүмүүстэй хариуцлага тооцож баймаар.
За ингээд мод тарих тухай ярьж байсан бичлэгүүдээс хагаслан сонирхуулая.
АЯНГАТ: Үрс балчрууд нь 1 сарын дараанаас Зүрх Хайрханы ард талаар Туул голын урд эргээр бургас тариалах ажил эхлүүлчихлээ. Бургасаа дагная гэж бодсон.
БуурЭЛ: Газрын хөрс нь ямархуу юм, уулын ар нь ямар юм?
АЯНГАТ: Уулын ар нь нилээн өндөрлөг, чулуулагтай. Доошоо Туул гол урсаад, хуучин бургас байсан. Гэхдээ одоо хүмүүс бургасыг маш их авч үхүүлсэн.
БуурЭЛ: Уулын ар нь угтаа модтой юу?
АЯНГАТ: Угтаа модтой байсан юм. Тэрийг нь бүгдийг тайраад хожуул болгоод хаясан.
БуурЭЛ: Ар луу унаж ургасан модод байна уу? Хад чулуулгийн завсраар ургасан.
АЯНГАТ: Байгаа. Орой хэсгээрээ өндөрлөг хад чулуулаг ихтэй, гэхдээ ооч сахал шиг энд тэндээ модтой байсан. Гэхдээ маш сийрэг, хуучин бол их байсан.
БуурЭЛ: Ер нь чулуурхаг газар юм уу? Ямар өнгийн чулуу зонхилж байна?
АЯНГАТ: Сайн санахгүй байна. Орой дээр бөөлж байхад хардуу өнгөтэй байсан санагдаад байна. Шаргал бол биш.
БуурЭЛ: Бургасаа сонгохдоо ямар бургасыг сонгож байна?
АЯНГАТ: Монгол бургасыг л гэж бодоод байгаа.
БуурЭл: Тэр нутагт ургадаг, угаас тэнд байдаг бургасаас нь ижил төрлийг ондоо газраас авчирч суулгавал сайн. Учир нь чулуулаг бол үндэсний бүтэц ондоошсон шинжтэй байдаг. Тиймээс дотоод бүтцийн ижилслийг задалж, өөр нутгаас ганц, хоёр бургас авчирч нэмж суулгавал нутгийн бургасууд үргэлжлээд сайтар ургана. Аанай цаашлаад тэр нутагт үр төл нь тэр нутагт тэсвэржин үржих чадвартай болно. Энэ нь эцэг эхийн удамшлыг холдуулж, бэрэглэж байгаа юм.
АЯНГАТ: Тэгвэл гадаад орноос ирсэн бургаснаас суулгаж болох юм байна, тийм үү?
БуурЭЛ: Бишээ. Нутгийн бэргэн авдагаас, харийн бэргэн авдаггүй.
АЯНГАТ: Нутгийнх нь, Туул голын өөр газрын бургаснаас авчирч тарих юм уу?
БуурЭЛ: Ганц Туул гол гэхгүй, Монгол нутгийн, хол байх тусмаа сайн. Тэгэж байж нутаг сэлгэж, модны ясыг сайжруулна. Яг хүнтэй адилхан. Цусаа сэлбэнэ гэдэг шүү дээ, бид. Тэрэн шиг модны ясыг сэлбэх хэрэгтэй.
АЯНГАТ: Тэгвэл тэрийг бид нар судлая. Аль газраас ирсэн, яадаг бургас юм бэ гээд.
БуурЭЛ: Тэгэхгүй дэргэдээс нь үндэслүүлж, мөчрөөс нь салаалуулбал нэмэр байхгүй. Сэргээлт болж чадахгүй. Ялангуяа эм бургасыг нь өөр нутгаас авчир, эр бургасыг нь тэндээс нь бойжуулбал сайн байх.
АЯНГАТ: Эр бургас, эм бургасыг яаж ялгах вэ?
БуурЭЛ: Голчоор нь ялгана. Эр бургасны голч нь хальстай, эм бургасных хальсгүй байдаг. Хальслаг юм шиг тойрогтой байвал эр, тийм юм байхгүй, ялгаагүй цайвар байвал эм.
АЯНГАТ: Энэ бургасыг тарихдаа салхин дээр нь эрийг нь тарих уу, хамаагүй байдаг юм уу?
БуурЭЛ: Тэр ер нь их хамаа байхгүй. Тэртэй тэргүй салхи аль ч зүг рүүгээ байна. Салхилдаггүй талд нь гэвэл уулын ар л байна шүү дээ. Тийш нь эмийг нь тарьж, аль болох салхи олон талаас ирдэг газар нь эрийг нь тарьсан нь дээр дээ. Аль аль талаас нь эр нь орохоор. Гэхдээ бургас бол үндсээрээ эр, эм болдог. Хийсэх зүйл байхгүй учраас тэгэхлээр хамаарахгүй. Тэгэхлээрээ үндсээрээ нийлдэг. Тэгээд үндэс нь нийлэхээрээ дахин нэг шинэ бургасыг бий болгодог.
АЯНГАТ: Аан за. Ухаарлаа. Суу ЧИ Кил Хатан хэлж байсан. Өвдөг хэртэй газар ухдаг гэж. Тэгээд нүүрс хийнэ, үртэс хийнэ гэсэн. Өөр янз бүрийн юм хийх үү, шинээр шороо аваачих уу, нутгийн шороонд нь хийх үү?
БуурЭЛ: Бараан угаасаа. Гэхдээ голын эрэг тул бараан шороо төдий их оролцуулж болохгүй. Бараан шороо усанд идэгдээд явчихна. Багахан бараан шороо байхад л болно. Тэгэхлээр нутгийн шороог бараан шороотой холино, арвин хайрган дайтай нүүрсүүдийг холино. Тэгээд жаахан модны үртэс холиод тарьчихвал болно.
АЯНГАТ: Бид нар эхний өдрөө л сайн усалчихаад орхичихъё гэж бодоод байгаа, зөв үү? Дахин дахин очиж услах уу?
БуурЭЛ: Хэр услахаасаа болно.
АЯНГАТ: Эхний өдрөө дүүртэл нь сайн усалчихаж болох уу? Эсвэл тарихаасаа өмнө услах уу?
БуурЭЛ: Тарихаас өмнө эхлээд нүхийг доошоогоо алд хэртэй болтол услах хэрэгтэй. Дараад нь ургамлаа тарина. Тэгчихээд үлдсэнд нь ус хийнэ. Тэгэж байж ууршилт дээшээгээ явж, модыг удаан хугацаагаар устай байлгана.
АЯНГАТ: Орчин цагийнх нь болохоор ингэж бичсэн байна. Бургас тарих талбайг сонго гээд. Бургас тарих талбай нь болохоор хөнгөн шавранцар, элсэн, хар шороон хөрстэй бол илүү тохиромжтой гэнээ.
БуурЭЛ Тийм. Шар шавранцар байдаг юм. Хэрэв жаахан шар шавар байхгүй, хайрга голдуу байвал шавар нэмбэл зүгээр. Учиг нь шохойлог талбайд бургас ургадаг.
АЯНГАТ: Жилд унах тунадасны хэмжээ нь 200-аас 300 мм-ээс багагүй байх шаардлагатай гэсэн байна.
БуурЭЛ: Тэгэхлээр голын л ойролцоо ийм хэмжээний рашаан Монголд байдаг юм. Өөрөөр хэлбэл өвөл, зуны цан, хяруу чинь ийм хэмжээний рашааныг бий болгоно.
АЯНГАТ: Бургасны саваа мөчрийг бэлдэх тухай бичсэн байна. Үйлдвэрийн түүхий эд бэлдэх таримал шугуйг ургуулах зорилгоор гэнэ. Энэ үйлдвэрийн түүхий эд бэлдэх гэдэг нь юу гэсэн үг юм бол?
БуурЭЛ: Би яаж мэдэх юм, чи мэдэхгүй байхад. Би үйлдвэр гээч нь юу болохыг ч мэдэхгүй байна. Түүхий эд гэж юу ч гэсэн үг юм.
АЯНГАТ: Сийрүүлж орхисон модноос 1-ээс 2 настай, өвчин, хортонд идэгдээгүй мөчрийг нь шилэн аваад, тусгай зориулалтын хайчаар бэлтгэнэ гэнээ. Миний анх сурснаар ташуу огтолж, тэгээд усанд хийдэг?
БуурЭЛ: Бид бол ташуу огтлох нь хамаагүй. Эхлээд эх модноос нь салгадаг. Дараад нь мөсөлчихдөг юм.
АЯНГАТ: Эх модноос яаж салгах вэ?
БуурЭЛ: Нэг муутуу аваад өг. Бургас чинь ингээд ургадаг. Ёроолоос мөчирлөн гарч ирсэн байдаг. Ёроолоос мөчирлөснийг бид салаалуулдаг. Дээд талаас биш. Доороос ингэх нь өөрөө үндэстэйгээ байх шинжтэй. Тиймээс шороог нь хумхалж үзвэл үндэстэй байвал эх модтой залгаатай хэсгийг нь ингэж эвтэй авахад угаас ийм тарималтай, эндээсээ багахан үндэс цухуйсан учир гарч ирдэг юм. Энэ нь амьдрах чадвартай. Дээдхийнх бол арай ондоо шүү. Дээдхийнх бол удаан үндэслэнэ. Үндэслэсэн ч газар суухдаа муу. Учир нь энэ дээд мөчрийг амьсгалын мөчир гэдэг юм. Доод мөчрийг үржлийн мөчир гэдэг юм.
АЯНГАТ: Ойлголоо. Үндэснээс нь ойрхноос нь салгаж авсныг үржлийн мөчир гээд дээд талынхыг нь амьсгалынх гэдэг юм байна шүү дээ. Тэгвэл бид дээрээс нь огтолж авах гээд байсан. Хэрвээ бид нар сарын дараа тарих гэж байгаа газрынхаа эх модноос үүн шиг үржлийн мөчрийг салгаж аваад тарьвал ургана биз дээ.
БуурЭЛ: Хэрвээ энэ үндэс саглагар байх юм бол ургадаг.
АЯНГАТ: Ер нь бол олон салаатай, бүдүүн бүдүүнээр ургадаг шүү дээ.
БуурЭЛ: гэхдээ газар ойрхон нялхыг нь авдаг юм. Тэрийг үржлийнх гэж хэлээд байгаа юм. Бургас бол дээрээ салаалахаас гадна доогуураа салаалдаг ургамал шүү дээ. Тэгэхлээр энийг ингэж салаалуулж өгсөнөөр эх модоо ч хамгаална, үржил модоо ч арвижуулдаг юм. Одоо төсөөлөгдөж байна уу?
АЯНГАТ: Одоо төсөөлөгдөж байна. Бид нар буруу хийх гэж байсан байна.
БуурЭЛ: Тэгэхлээр энийг бол одооноос голоо чийг орохоос нь өмнө салгаж авдаг. Өөрөөр хэлбэл хаврын эхэн сарын адгаар авдаг юм. Тэгээд рашаанд дотор хийгээд тавьчихдаг юм. Рашаандаа өдий дайтай мөчир салгаад авчээ гэж бодъё. Тэгвэл энэ хүртэл рашаан хийнэ. Гуравны нэгийг нь рашаанд хийнэ. Рашаандаа 2 атга шар шавар, 1 атга бор хөрс хийгээд, намаг балчиг шиг юм болгоод хийчихдэг юм. Тэгэхлээр хурдан үндэслэнэ. Тэгээд 5 сарын эх, 4 сарын адаг гэхэд хөрсөнд суулгахуйц болдог. Өөрийн салаалсан үндэснүүд батжина, өөр нэмэлт олон үндэснүүд гарна. Энэ бол салаалан суулгалтын үе шүү.
Үндэслүүлэхийн тулд 1 жил бүтэн өргөө гэртээ ойрхон рашаанд хийгээд тавьчихдаг юм. Тэгээд намаглан нь хатангишаад ирвэл рашаан нэмээд намаглахаа чийглээд байдаг юм.
АЯНГАТ: Намар бид нар нар авчихаад бүтэн жил рашаанд хийж тавьж болох юм байна тийм үү?
БуурЭЛ: Тийм.
АЯНГАТ: Намрын суулгацыг нь бас адилхан хийх үү?
БуурЭЛ: Намар суулгахад үндсийг нь манаж чадахгүй бол дэмий. Тиймээс хавар нь дээр. Ялангуяа бургас дээр. Хар модон дээр намар зохистой байна. Шилмүүст модон дээр намар зохилтой байна.
АЯНГАТ: Ухаарлаа. Тэгвэл нимгэн, бутлаг мод бол хавар нь дээр байдаг юм байна, тийм үү?
БуурЭЛ: Үндэс нимгэн, иш нимгэн учраас голдоо ортол хөлддөг юм.
АЯНГАТ: За миний ойлгосноор нүхээ ухчихаад, нүүрс юмнуудаа хийчихээд услаад орхих юм байна, тийм үү?
БуурЭЛ: Юмаа хийхээсээ өмнө услана. Нүхээ ухчихнаа даа, тэгээд ийшээгээ услаад шингэж дуусахаар дахиж ухаад, 5-аас 7-гийн үйлдэл хийнэ. Энэ нь ийшээгээ ус нэвчүүлж, орон зай үүсгээд байгаа юм.
АЯНГАТ: Хөрс рүүгээ ус нэвчүүлж, орон зай үүсгэдэг. Тэгээд тэрнийхээ дараа?
БуурЭЛ: Юмсаа хийчихнэ. Эхлээд шавар хийнэ. Холихгүйгээр.
АЯНГАТ: Энэ 2 атга л байна тийм үү?
БуурЭЛ Янз бүр. Нутгийн газраас л хамаарна.
АЯНГАТ: Шар шавар, тийм үү?
БуурЭЛ: Тийм. Шохойлог болгож байгаа юм. Мод бэхжтэл тэжээл болгож өгч байгаа юм. Дараад нь хар шороогоо хийнэ. Тэгээд ургамлаа тарина. Тэгэхлээр яг гуравны нэг нь таарна. Дахиад жаахан хар шороо хийнэ. Ингэхлээр барьцалдаад ирж байгаа биз. Тэгэхлээр нь нүүрсээр маначихна. Тэгээд өнгөн хэсэгт нь үртсээ хийчихнэ. Тэгээд эднийг хөдөлгөхгүй тулд дахиад хар шороо хийнэ. За үлдсэн орон зайг нь нутгийн хөрсийг өнгөлнө. За нүх дүүрсэн ч нутгийн шороо үлдэнээ дээ. Тэгэхлээр нь 2 талд нь хөндөлж хийчихдэг юм.
АЯНГАТ: Нутгийн шороогоор нь амсрыг нь тойруулаад тогоорхуу болгох нь, тийм үү?
БуурЭЛ: Тийм. Тэгээд ус орж ирэх газар 2 талд нь сэтэлдэг юм. Энэ нь дотор хэт их ус орж үндэс ялзруулахаас хамгаална. Ингэтгүүтээ ахиад 2 удаа усална. Нэг шингээд орохоор нь дахиад услаад нэг шингээд орно. Ингээд болоо.
Шавар бол доороос үндсийг ургахад тэжээл болж өгч байна. Хар шороо бол доод орон зайг тэжээж байна. Нүүрс болоход дулааныг нь хадгалж байна. Үртэс бол ялзмагийг үүсгэж байна. Чийгийг бас хурдан нэвтрүүлэгч, агаар амьсгалуулагч, салхины хоолой болж байгаа юм. Эднийгээ хийсгэхгүй гэж нимгэн тавьсан хар шороо дээд хэсгийн мөчрийн тэжээл болно. Өнгөлсөн нутгийн шороо бол тэр газар энэ шороонуудыг холилдож ургамал ургах орон зайг үүсгэж байна. Мөн нутгийн шороо өөрийн гэсэн ургамал бүтэцтэй. Тэр нь ургахад бэлэн болно.
АЯНГАТ: Нарийн юм байна. Тэгээд нэг нүхэнд ганцыг л хийх үү, 2, 3-ыг хамт хийчих үү?
БуурЭЛ: Нэгийг л хийнэ.
АЯНГАТ: Нэг нарийхан үндэслэсэн мөчрүүдийг л хийх нь байна, тийм үү? Салхин талаар эрүүдийг нь, голоор нь эмүүдийг нь тарих нь, тийм үү?
БуурЭЛ: 7 гарагийн дараа ирэхэд шинэ нахиа гарч ирсэн байна уу, үгүй гэдгийг шалгана. Ингэж амьдрах чадварыг үзнэ. Шинэ нахиаг нь үзсэн бол тэр нь энэ нутагт ургана. Үзээгүй бол энд буруу үйл ажиллагаа болсон байгааг ухна. Тэгээд дахиад эхнээс нь хийнэ.
АЯНГАТ: Тэгэхлээр яана гэсэн үг үү. Нахиа ургаагүй бол буцааж авах юм үү?
БуурЭЛ: Тэгнээ. Тэгээд дахиад шинийг хийнэ.
АЯНГАТ: Тэгэхлээр дахиад шавар хийнэ гэсэн үг үү?
БуурЭЛ: Үгүй тэр байгаа. Голыг нь эвтэйхэн гаргаж байгаад үхэжсэн үрсэлгээг нь аваад шинэ үрсэлгээ хийнэ. Энийг үхэжсэн гэдгийг 7 гарагийн дотор шалгана, нахиалаагүй бол. Тэгэхгүй бол тэр чинь жилийн дараа ч хараараа гозойгоод савх шиг юм байж л байна.
АЯНГАТ: Тэгвэл бид нар нөөц үрсэлгээгээ 7 гарагийн дараа байлгаж л байсан нь дээр юм байна даа. Хэрвээ ингээд үхэжсэн бол солих нь байна шүү дээ.
БуурЭЛ: Солихгүйгээр тэндээ дараа жил нь тарьсан ч болно. Олон байлгахын тулд 7 гарагийн дараа сэлгээ хийдэг.
АЯНГАТ: Өөр хоорондоо 3 том алхамаар гэдэг нь эрэгтэй хүний алхамаар уу? Нилээн том зайтай юм шиг байна лээ. Эгнээ хооронд нь 3 том алхмаар гэхлээр сийрэгдүү тарих юм байна тийм үү? Орчин цагийнх бол өөр хоорондоо 1.5 метр гэдэг нь 2 алхам хавьцаа гэсэн үг.
БуурЭЛ: Бургасыг ирээдүйд тэнд ойжно гэж үзвэл нар салхи үзэхүйц хөрсөн зай байх хэрэгтэй байдаг. Хэрвээ ойрхон ойрхон тариалчихвал 5 жилийн дотор дундаа зангирчихна. Тийм зангилаа үүсгэхгүйн тулд анхнаасаа чөлөөт орон зайгаар тариална. Хэрвээ алхам хагастай, алхам хагастай тарих юм бол 5 жилийн дараа тарьцдын дундах орон зайн аль муу бургасуудыг татан авч, бусад бургасаа ургах боломжийг нээж өгөх хэрэгтэй болно.
АЯНГАТ: Тарьчихаад үхэр малаас яаж хамгаалах вэ, идчих болов уу яах бол?
БуурЭЛ: Бургас гашуун ургамал. Тиймээс үхэр бол тоож идэхгүй. Ямаа идвэл иддэг.
АЯНГАТ: Хөлд нь л үрэгдчихгүй бол, тийм үү? Яадаг бол?
БуурЭЛ: Сүргээр бэлчиж байгаа үед гишгэгдэж, хэмхэрч болно.
АЯНГАТ: Хүн таслаад хаяхгүй л бол байгалиараа ургачих юм байна тийм үү?
БуурЭЛ: Өөрөө бол ургадаг. Болгоомжилж, бас хурдан шигүүрүүлэе гэвэл алхам хагастай тарьж болдог. Хурдхан сагсайлгая гэвэл. Байгалиар нь орхино гэж байгаа бол заавал том том зайтай тарих хэрэгтэй. Хэрвээ ойрхон ойрхон тарьчихвал хүний арчилгаа хэрэгтэй болчихно.
АЯНГАТ: Бид нар тарьснаасаа хойш 2 удаа усалчихаад орхих нь байна. Тэгээд өөр арчилгаа байна уу?
БуурЭЛ: Эхний жилдээ бол харж манах хэрэгтэй. Та үрсүүд анхлан суралцаж байгаа учраас эм хүний алхмаар 2 алхам зайтай тарьчих. Нас биенд хүрээд ирэхийнх нь цагт угаас та нарт хэрэглээ байдаг. Тиймээс хэрэглээгээрээ мөчрийг тэгшлээд явж, бойжуулсан нь дээр байх.
АЯНГАТ: Аан хэрэглээгээрээ гэхлээр дараа жил нь үржлийн мөчрүүдийг нь авахад зориулаад уу?
БуурЭЛ: Тиймээ. Тийм юм чинь 2 алхамын зайтай тарьчихвал дээр. Үржлийн мөчрүүдийг нь авахгүй гэсэндээ 3 алхамтай тарьдаг юм. Үржлийн мөчрүүдийг нь авах юм бол 2 алхамтай байхад болно. Олон газар тариалъя гэвэл.
АЯНГАТ: Бид нар тэгэхлээр Туул голынхоо өөрийнх бургас байгаа газраас цаашаагаа 3 алхамын зайтай газраас бургасаа тарьж эхлэх гэж байгаа. Тэгэхлээр цаашаа хэдий хэрийн зайнд тариалаад, зогсоох вэ? Бут сөөг хүртлээ, голоосоо хэдэн метр явж байж бургас ургахаа зогсох вэ?
БуурЭЛ: Уул руу өгсөөд ирэхийн цагт больдог юм.
АЯНГАТ: Бэл хавиар нь бол зүгээр юм байна, тийм үү? Тэгшхэн газраар нь л тарина гэсэн үг үү?
БуурЭЛ: Эхлээд байгалиа судла. За ингээд гол, хонхорхой байдаг тийм үү. Ингээд өгсөөд ирэхээр уулын хяр руу болно. Дахиад ингээд өгсөж байгаад уул ингэж өгсөнө. Ингэхээр 3 бүс газар үүсэж байгаа биз. Энэ голтой ойрхон нам дор газар байнаа даа, энд бургас ургана. Бургас тариад, тэгэхлээр энэ нь хоорондоо зангирч, зангирч ургадаг. Ингэснээр голын эрэг нурахыг хамгаална, нэгт. Мөн энэ голыг хурдан чийгшилтээ алдаж дээш хөөрөхөөс хамгаална. Үерийг тогтооно.
АЯНГАТ: Гурван ач холбогдолтой юм байна.
БуурЭЛ: Өөрөөр хэлбэл гол үерлэхэд хөрсөндөө усаа түгжинэ. Хур орж ирэхэд хурын намаг балчиг, шороо байнаа даа, тэрийг гол руу орохоос сэргийлж байдаг. Ариутгах үйлтэй. Голын ус бохирдолтой байвал үндсээр шүүгээд, цанаар дамжуулаад цэвэрлээд уул руугаа оруулж байдаг. Хэт их бохирдолтой л биш бол шүү дээ. Бохирдолтой голд тарих гэж байгаа бол нэг үе энд нь, доод эгнээнд нь нүүрс тавих хэрэгтэй байдаг. Тэгвэл бас энэ голыг нүүрсээр цэвэрлэж, мөчдөөр дамжуулж, урт голоо цэвэрлэж байдаг юм. Энэ бол бүхэлдээ голоо цэвэрлэх байгууламж юм.
АЯНГАТ: Бургас гэдэг чинь үү?
БуурЭЛ: Одоо ухчихав уу? Тэгэхлээр та нар энд бургас тариалахад маш их нүүрс, үнс бас хөө хэрэгтэй.
АЯНГАТ: Хөө нээрээ ямар учиртай гэлээ? Нүүрс, хөө 2-ын ялгаа байгаа юм уу?
БуурЭЛ: Нүүрс бол тэр даруйдаа голыг цэвэрлэж эхлэх бол, хөөгөөр тариалчихсан бол 2 жилийн дараанаас нүүрсэнд шинжид хатуурч нэгдэнэ. Тэгэж байж цэвэрлэгээ болно. Тэгэхлээр гол дэлгэрэх биш хумих цагаар, ингээд хатчихсан байдаг шүү дээ. Хаврын цагуудад жижигхэн гол урсаж байдаг шүү дээ. Тэр цагт тариалалтыг хийж, хөрсөндөө нүүрс, хөө, үнсээ хийнэ.
АЯНГАТ: Үнс бас хийдэг юм уу?
БуурЭЛ: Үнс бол модондоо дэм болгож шохойг бэлтгэж өгч байгаа юм.
АЯНГАТ: Бид нар хэрвээ шар шороо олдохгүй бол оронд нь үнс хийж болох уу?
БуурЭЛ: Ямар ч ургамлын үндсэнд үнс хийх аваас хурдан ургадаг. Тэжээл нь, нэгэн төрлийн.
АЯНГАТ: Үнс нь юуны үнс байх вэ?
БуурЭЛ: Юуны ч байж болно. Хортой бодис шатаасан л биш бол юуны ч үнс байж болно, зүгээр. Бид маш их хэмжээгээр галладаг учраас үнс их гардаг шүү дээ. Тэр үнсээ гуу жалганд манаж байгаад дараад нь мод тарихдаа модондоо тэжээл болгоод, хоол болгоод үндсэнд нь тавьж өгдөг юм. Тийм учраас л нутаг цэвэрхэн байгаад байгаа юм шүү дээ. Үнсэнд дарагдчихгүй байгаа юм. За тэр нь нэгэн төрлийн шатсан модод, ургамлын л үлдэгдэл шүү дээ, үнс гэдэг чинь. Тэрийг чинь модод өөрөө идээд маш хурдан бүдүүн голчтой болдог юм.
АЯНГАТ: Үнс гэдэг чинь их хэрэгтэй юм байна. Хадгалах ёстой юм байна, тийм үү?
БуурЭЛ: Эсвэл шуудуулаад бид нар үнсээ хадгалчихдаг. Тэгээд модлоход хөрсөнд нь бүүр хамгийн доор нь, ёроолд нь хийгээд өгчихдөг.
АЯНГАТ: Аан тийм байна шүү дээ. Шуудуулчихаад үнсээ хийж явж, явж байгаад тэгээд дээр нь мод тарьчихдаг юм байна шүү дээ.
БуурЭЛ: Тэгдэг юм. Хэдэн жилийн өмнө газраа ухаад, үнсээр дүүргээд явчихна гэсэн үг шүү дээ. Цэвэрхэн байгаа биз дээ.
АЯНГАТ: Тийм байна.
БуурЭЛ: Тэгээд модоо тарилаа. Эхлээд энүүхэнд нь жижигхэн, жижигхэн байж байгаад ингээд доошоо явахдаа холбогдоно шүү дээ. За ингээд газрын зангилаа болоод усаа цэвэрлэчихлээ. Энд ус ингээд тогтмол болох нь байна шүү дээ. Цэвэрхэн, тогтмол ус. За энэ зангилаан завсраар гол мэт нарийхан усан судал гүйж эхэлнэ. Тэгэхлээр уулын хяр луу аандаа өвс ургамал тодроод ирдэг. Энэ 3 жилийн дараа энэ судал бий болчихдог. Хол бол 5 жил. Үндэс ингээд газрын доогуур урсах усан судалтай болдог.
АЯНГАТ: Үндэснүүдээр дамжаад усан судалтай болчихдог юм байна. Бургасны зангилаа үндэснүүдээр дамжаад усан судал уул руугаа өгсөж эхлэх нь байна, тийм үү?
БуурЭЛ: Тиймээ. За одоо ингээд судал хийхээр энд 5 алхам зай байх хэрэгтэй. Тэгээд бутаа тарина. Арга ажиллагаа бол арай ондоо. Яагаад гэвэл бид уулын чулуулаг хөрснүүдийн завсруудаар ус урсгах гэж байгаа юм. Энд том, том хаднууд байна гэсэн үг. Тэгэхлээр энэ хадыг өрөмдөж байгаа мэтээр ургадаг хадархаг бутнуудыг тарьчихна. Тэгэхлээр энэ завсар ингээд үндсэн өрөмнүүд гараад ирэх нь байна шүү дээ.
АЯНГАТ: Хадан завсраар ургамлын үндэснүүд доошоо болоод ирэх нь. За?
БуурЭЛ: Ингэж хадаа бяталтал 3 жил энэ бутыг усалгаатай байлгадаг юм.
АЯНГАТ: Бутнуудаа услаж байгаа нь хаднуудыг зөөллөж, нүхтэй болгоод байгаа юм байна, тийм үү?
БуурЭЛ: Тийм. Уулын суурь хэсэг, бүх уулын суурь хэсэг угаасаа хадархаг байдаг юм. Тиймээс л бут тарьдаг юм. Энэ хадаа нэвчээд ирэхээр энд ус ойрхон байгаа тул усаа өөрөө татна биз дээ. Ингэхээр уулын энэ хяр орчим усан судал өөрөө гүйчихнэ. Тэгэхлээр энүүгээр, энэ уулын хяр орчмоор эмийн ургамал ургах сайхан талбай гарч ирнэ.
АЯНГАТ: 5 алхамын зайтай хоорондох зайнд тийм ээ?
БуурЭЛ: Бага зэрэг сүүдэрлэг, бага зэрэг нарлаг, яг тохирсон орон зай учраас эм ургахад тохиромжтой болж байгаа юм. Тэгэхлээр энүүгээр өвс ургах нь байна шүү дээ. Ядахнаа зам, жим байж болно.
АЯНГАТ: Тэгэхдээ л доогуураа, үндсээрээ ус гүйчихнэ байна.
БуурЭЛ: Энэ зай 5-аас 7 алхам байдаг юм. Тэрнээс хол бол бас хэцүү. За тэгэхлээр энүүгээр өвс нь ургаад жижиг усан судлуудыг дээш нь сойчихож байна шүү дээ.
За дахиад муутуу аваад өг. Гол ингэж яваад энүүгээр уул болоод явчихжээ. Энд бургас тарьсан, энд эмийн ургамал тарьсан. Жаахан голорхог ургамлууд таригддаг юм. Голчтой, бүдүүн, бүдүүн голчтой эмийн ургамал, өвснүүд ургана. За ингээд бут тарина. Энэ чинь уулын чулуулаг орчинд нь таригдаж байгаа. Энэ нь чулуулаг биш орчин, эрэг орчин. За уул руугаа өгсөөд ирлээ, ийшээгээ харьцангуй шороолог орчин үүснээ дээ. Ил гарсан том том чулуу байна, бас шороолог орчин байна. Энд нь навчит ургамлуудыг тарьдаг юм. Өндөр өндөр зэгзгэр.
АЯНГАТ: Цагаан хус тиймээ?
БуурЭЛ: Тиймээ. За энэ гол хэсэг байнаа даа. Энэ чинь ирээдүйн хөрс байхыг бий болгодог юм. За одоо гөвөрдөг шилмүүст моднуудыг тарина.
АЯНГАТ: Гацуур, шилмүүст мод, тийм ээ?
БуурЭл: За энэ хөлрийг бий болгож байдаг юм.
АЯНГАТ: Хөлөр гэж юу вэ?
БуурЭЛ: Энэ бусад доод ургамалд, хөрсөнд бохир үржихээс сэргийлдэг бодистой шороог хөлөр гэж нэрлэнэ.
АЯНГАТ: Шилмүүст мод чинь өөрөө ариутгах шинж чанарын юм байна, тийм үү?
БуурЭЛ:Навч нь унахаараа. Навч нь унаад энд овоорон босноо доо. Тэгээд уулын үер болонгуут бүгдийг нь ариутгаад явчихаж байгаа биз дээ. Хөрсний бохирдолд өртөхгүй, хөгц, мөөгөнцөрт идэгдэхгүй. За сүүлд нь энд, оройн хэсэгт нь мөнх ногоон шилмүүстүүдийг тарьдаг юм.
АЯНГАТ: Мөнх ногоон шилмүүст гэхлээрээ ямар мод билээ? Хуш бил үү?
БуурЭЛ: Бишээ, Хуш шилмүүсээ гөвдөг. Ямартай ч хамгийн том моднуудаа энд тарина.
АЯНГАТ: Хар мод, нарс гээд үү?
БуурЭЛ: Энэ нь болохоор хөрсөөр эрчим түгжилт хийдэг. Маш гүн үндэстэй тул маш их ус шаарддаг. Энүүгээр маш жаахан усан судлууд яваад байсан шүү дээ. Тэгээд дээшээ очингуут энд хадгалагддаг.
АЯНГАТ: Аан, том моднуудын үндсэнд нь маш их ус хуримтлагдах нь байна шүү дээ.
БуурЭЛ: Аанай, гол байхгүй болчихлоо, шургадаг үе эхэллээ гэхэд энэ хадгалсан усаараа эднүүдийгээ усалж байдаг. Тэгээд энэ үндэснүүд нь 3 жил хэрэглэх усыг хадгалж байдаг. Энэ шавхагдаад ирэхийн цагт гол дахиад арвин урсгал руугаа орно шүү дээ. Тэгэхлээр нь ус нь дахиад л дээшээгээ ингээд явчихдаг юм. Энийг усны нөөц байгуулах гэдэг юм.
АЯНГАТ: За. Эхлээд бургас нь газрын зангилааг үндсээрээ үүсгэлээ. Тэгээд 5-аас 7 алхам яваад энд нь эмийн ургамлууд тариад, бутаа тариад эхэллээ.
БуурЭЛ: Эмийн ургамлууд, хярын ургамлууд.
АЯНГАТ: Хярын ургамлууд гэдэг нь юу вэ?
БуурЭЛ: Хяр газар ургадаг жижиг бутлаг ургамлууд. Тэрийг тариалах албагүй, өөрсдөө ургадаг. Эмийн ургамлыг харин зориулж тариалж болно. Бут нь харин газрыг сийрүүлж, чулуудыг буталж өгнө. Дээшээ өгсөх замын гарц болж өгч байгаа юм. Цагаан хус нь хөрс бэлтгэж өгдөг.
АЯНГАТ: Үндэснүүд нь үү?
БуурЭЛ: Үгүй. Навч нь хөрсөө бэлддэг. Тэр чинь намар болгон маш их навч гөвөөд, маш их хэмжээний навч газар хуралданаа даа. Тэр нь ялзмагшихаараа хар хөрс бэлтгэдэг юм.
АЯНГАТ: Үндэс нь юу бэлтгэх вэ?
БуурЭЛ: Үндэс нь дээшээ өгсөх замын зангилааны үргэлжлэл.
АЯНГАТ: Навчаа гөвдөг шилмүүст мод нь юуг бэлтгэж өгдөг билээ? Хөлөр?
БуурЭЛ: Хөлөр бий болгодог. Навч нь ариутгах бодис. Үндэс нь дээшээ өгсөх замын зангилаа болдог. Том моднууд нь үндсэндээ ус нөөцлөнө.
АЯНГАТ: Орой дээрээ ямар үйл ажиллагаа явуулах вэ?
БуурЭЛ: Маш их хэмжээний агаар цэвэрлэнэ. Бүгд агаар цэвэрлэдэггүй, ер нь модод. Том, өндөр, өндөр, оройд ургадаг модод агаар орчинд дээрээс нь авахуулаад доод түвшинд хүртэл нь бүхнийг самнаж угааж байдаг. Бидний энэ галдаад, утаа гаргаж байгаа бүхэн нь энэ дээд, өндөрлөг газруудаар угаар болж явж байдаг. Тэрийг энд л цэвэрлэж байдаг. Харин энэ доор бол зөвхөн хүний амьсгал болоод бусад зүйлээс гарсан бохирдлыг цэвэрлэнэ. Дийлэнх агаарын бохирол энэ уулын өндөрлөгөөр явж байдаг. Тэрийг самнаж угааж байдаг юм. Тэгээд дагнаас хийчихээрээ л бүгдээрээ хамтарч ажиллаж чадахгүй болно бие биендээ.
АЯНГАТ: Ганцхан модыг л нэг газар нь тариад байхаар уу. Тийм байна шүү дээ.
БуурЭЛ: Энэ бургас болохоор усыг голоос дээш нь аваачиж, энд бутлаг болохоор нөөцөө бий болгодог, энэ хус эмчилж байдаг, энэ навчит нь хооллож байдаг, энэ том модод болохоор ургахгүй газар ургах боломжийг бий болгож байдаг гэх зэргээр ОЙ хамтын ажиллагаагаар бий болдог юм. Байгаль дээр ч тэр модод хамтарч ургадаг юм. Аанай эд нь энд байгаа өвслөг ургамалдаа түшиц болно шүү дээ. Энүүгээр нь ургадаг.
АЯНГАТ: Ойн ухаан гэж энийг хэлдэг юм байна, тийм үү?
БуурЭЛ: Энэ болохоор хангайд боломжтой.
АЯНГАТ: Бид ингээд туршлагатай болчихвол Хяргас нуурын тэрээд энэ аргаараа мод тарьж болно биз дээ?
БуурЭЛ: Энэ бол голын усанд боломжтой, нуурын усанд боломжгүй.
АЯНГАТ: Нуурын ус нь бас ондоо байдаг юм уу? Дараа нь бид тийшээ таръя гэж бодоод байгаа. Тэр нутгийнхан ч бас тийм хөдөлгөөн өрнүүлэх гэж байгаа юм байна лээ.
БуурЭЛ: Тийм. Нуур гэдэг чинь зэгслэхээс л эхлэнэ шүү дээ. Байгалийн тогтоц ондоо байдгийн учиг нь тохирсон орон зайдаа, тохирсон хэмэндээ бүлээр амьдрахаас л хамаардаг шүү дээ.
АЯНГАТ: Тэгвэл цөлийнх бас ондоо юу, маш их шороон шуурга гараад байдаг тэр бүсийнх ондоо юу?
БуурЭЛ: Ондоо.
АЯНГАТ: Бид нар ерөнхийдөө дараа нь улаан шуурга тавиад байдаг газрыг моджуулдаг юм болов уу гэж бодоод байдаг юм.
БуурЭЛ: Говь цөлийг хангай болгох гээ юу?
АЯНГАТ: Тэр нь байгальд хэрэгтэй болохоороо л байгаад байна уу, хангай болгож хэрэггүй юу?
БуурЭЛ: Хангай болгоход илүү их хөдөлмөр шаардана. Бүхэл бүтэн хөрсөн аймаг аваачиж байж л хангай болгоно шүү дээ.
АЯНГАТ: Тийм юм байна. Та нар энэ аргаараа олон уулыг хангай болгосон уу?
БуурЭЛ: Олон уулыг моджуулсан.
АЯНГАТ: Нийтдээ хэдэн жилийн хөдөлмөр зарцуулсан бэ?
БуурЭЛ: 10 жил. 10 жилийн хөдөлмөрөөр бий болгоод 500 жилийн үр дүнг гаргадаг юм.
АЯНГАТ: Сонин юм байна. Хатнаас сонссон аргаараа явсан чинь орчин цагийн мэргэжилтнүүдтэй зөрөлдсөн гэнэ. Бургас тарихгүй, шууд ууландаа мод тарина гэж зөрөлдсөн гэнэ. Тэгэхлээр нь та нар тэр замаараа, бид нар энэ замаараа явна гэсэн төлөвлөгөөтэй ярьж байгаа юм байна.
БуурЭЛ: Эхний жилдээ хортон ургамал, хортон шавьж нараас маш сайн хамгаалах ёстой байдаг юм.
АЯНГАТ: Хортон ургамал гэдэг нь зэрлэг нь үү?
БуурЭЛ: Тийм. Үндсийг нь идчихдэг юм, ургахаас нь өмнө. Сар болгон очиж зэрлэг шарилжийг нь түүж байх хэрэгтэй. Үгүй бол үндэс нь идэгдчихнэ. Тэгвэл ургахгүй.
АЯНГАТ: Хортон шавьж нь ямар шавьж байх вэ?
БуурЭЛ: Хэрвээ нүүдэл таарчихгүй бол төдий л тохиолдохгүй. Нүүдэл таарчих юм бол бүх шинэ нахиаг идээд ургалтгүй болгочихно. Тэгэхлээр ойр орчинд нь хэвийн ургаж нахиалж байгааг хянах хүн байх хэрэгтэй. Очоод услах биш харчих хүн байх хэрэгтэй.
АЯНГАТ: Шавьжинд идэгдэж үү, зөв ургаж байна уу гээд үү? Бид нар бургасаа тарихдаа буурлуудын хэлдгээр сайхан үг хэлэх гээд байгаа шүү дээ.
БуурЭЛ: За тэр модны бөөлөөг хийж үзнэ биз, тэр өдөр.
АЯНГАТ: Хорхоног Жибурын уу?
БуурЭЛ: Үгүй ээ, Шатаадаг нь биш Ургуулдаг нь. Мод тарихдаа хийдэг бөөлөөг хийж үзнэ биз.
Модоо та мөнх настай юм билээ
Мөчир болгон чинь амьдрах чадалтай юм билээ
Амьдралын хэмийг тэгшилж л
Арвай газрыг ургуулаарай
Хар газрыг цайруулаарай гээд л эхлэнэ шүү дээ.
Эхлээд бөөлчихөөд дараад нь уул, усны савдагт мэдүүлнэ.
Хормойг чинь өнгөлж,
Хонгор шаргал бургасыг таръюу гээд л... Тэгээд мэдүүлээд газар ухах зөвшөөрлөө авна. Дараад нь лусын эзэнд нь бөөлнө. Арвин их усаар нь ургамал модыг минь усалж, уул эзэдтэй нь харилцаж анд нөхөд болж аль гээд л бөөлнө. Энэ хоёрыг найзлуулна. За тэгээд эндээс усны зөвшөөрөл, эндээс шорооны зөвшөөрөл авсан бол модныхаа үрнүүдэд хэлнэ. Урт насалж, удаан жаргаарай, мөнх насалж, мөрөн голоо тэтгээрэй гээд л. За тэгээд бөөлж дуусаад нэг сайхан найр хийнэ. Найрлаж дуусаад ажилдаа гарна.
АЯНГАТ: Ямар найр хийх вэ? Заавал найр хийх үү?
БуурЭЛ: Тэгэлгүй яахав. Энэ ажил маш сайхнаар эхлэж, маш сайхнаар өндөрлөх ёстой гэдэг билэгдлээр найраар эхлэж, ажлаар төгсдөг юм.
АЯНГАТ: Тэгвэл тэнд 3 удаа буулт хийх нь байна шүү дээ. Ер нь бөөлөндөө бүгдийг нь багтаах юм уу. Бид нар 50, 60-уулаа очиж бөөлнө гээд байгаа шүү дээ. Буурал, буурлууд нь хариуцаад хийх юм уу?
БуурЭЛ: Олуулаа бол тэгээд 3 хуваагдаад л хийчихнэ шүү дээ. Лусд ойрхон нь лусаа аргадаад, ууланд ойрхон нь уулаа аргадаад, модонд ойрхон нь модоо аргадаад хийхэд л нэгэн их бөөлөөнөөр 3 ажил амжуулна. Яахав сургая гэвэл нийтдээ нийтдээ нэг нэг үйл болгоод хийж болно.
АЯНГАТ: Сургасан нь дээр юм байна, өргөөний улаач нараа тийм үү Буурлаа.
БуурЭЛ: Нэг нь 2 цагийн бөөлөө байна.
АЯНГАТ: Тэгэхлээр 3 өдөр дарааллаад ч юмуу, долоо хоногтоо 3 удаа очоод бөөлчихөж болох уу? Гомдчих юм болов уу?
БуурЭЛ: Тэгнэ шүү дээ. Тэгэхлээр өглөө эрт нар мандахаас өмнө очоод бөөлөөгөө эхлээд морин цаг гэхэд бүх үйлээ дуусгахаар бүх юмаа тохируулчих хэрэгтэй. Морин цагаас нь идэж, ууж, найрлаад үд голлохын хэрд нь ажлаа эхлэх хэрэгтэй. Тэгэхлээр нэгэн бүтэн өдөр болгож хийх хэрэгтэй. Үд голлохын хэртээ хүртэл идэж, ууж, дуулж, цэнгэж болно биз дээ. Та бид сайхан ажил эхлэх гэж байна гээд л. Тэгээд үд голлохын хавьцаа шуудуу, нүхнүүдийг нь ухаад, бургаснуудаа тариалчих. Тэгээд үдэш хэвийхэд харьцгаана шүү дээ.
АЯНГАТ: Тэгэхлээр би ингэж болох юм байна. Улаач нараар өөрсдөөр нь бодуулж, буурлуудаар нь шүлэг гаргуулж болох юм байна. Эхлэхээс сарын өмнөөс даалгавар өгөөд. За одоо лус аргадах ...
БуурЭЛ: Үгүй ээ. Лус аргадах биш, наадах чинь. Лусаас тусламж хүсэх, савдгаас тусламж хүсэх. Тэгээд зөвшөөрөх үү, үгүй чинь байна шүү дээ. Түүнээс дуртай уул нь хормойдоо бургас тариулахгүй шүү дээ. Уул, савдгаас нь зөвшөөрөл хүсэх. Тэгэхлээр уулаас зөвшөөрөл авахаар үлийн цагаан оготно очоод идчихнэ гэсэн ойлголт байхгүй шүү дээ. Тарьсан юмыг чинь аваачаад оготно идчихвэл яах юм.
АЯНГАТ: Оготно бургасны тарьцыг идчихдэг юм уу?
БуурЭЛ: Үндэс нь чихэрлэг шүүслэг учраас идчихдэг юм.
АЯНГАТ: Дээд тал нь гашуун байна, тийм үү?
БуурЭЛ: Тийм.
АЯНГАТ: Лусаас усны зөвшөөрөл авч байгаа. Лус савдгаас үлийн цагаан оготноос хамгаалах зөвшөөрөл. Бургасандаа өөрт нь бас хандана, тийм үү?
БуурЭЛ: Савдгаас зөвшөөрөл авахаар өнөөх хортон шавьжнууд хүртэл хамаарна шүү дээ. Нүүдэл дайрлаа гэхэд энэ нялх бургаснуудыг ургахыг зөвшөөрөөчээ, хамгаалаачээ гэж савдгаас гуйна. Лусаас бас ургахыг зөвшөөрөөчээ гэж гуйна. Тэгэхлээр энэ 2 их хэм чинь нэгдэхээр амин голт ургамал гэдэг чинь ургана шүү дээ.
АЯНГАТ: Тэгэхлээр бид лус, савдагт өргөлөө аваачаад, идээ будаагаа өрж тавьж байгаад л гуйгаад л бөөлөөд байна гэсэн үг үү?
БуурЭЛ: Тэр тухайд та нар өөрсдөө бодож үзээ. Ажил ярих гэж байхад өглөг өгөх хэрэгтэй юу гээд боддоо.
АЯНГАТ: Тийм үү, тэд нар зөвшөөрөхгүй бол яанаа?
БуурЭЛ: Харин тийм учраас л өглөг өгч байгаа биз дээ. Хэрвээ уул өөрөө гуйсан бол өргөлгүй байж болно. Ус өөрөө гуйсан бол өргөлгүй байж болно. Бид нар өөрсдөө дуртайдаа хийх гэж байгаа учраас өргөлтэй байна. Тэгэхлээр энэ өргөлтэй байх уу, өргөлгүй байх уу гэдгийг эхлээд мэдчих. Тэр уул, ус угаас ургамалд хайртай бол өргөлгүй хийж болно. Харинчиг бүүр дуртай та нарыг дэмжинэ. Харин яравгарт нь бол өргөл өргөж байгаад хийнэ шүү дээ. Эхлээд ямар байдалтай байгааг нь тандан мэдэх хэрэгтэй. Өргөл өгөөд ч бургас тариулахгүй газар байна. Тэгэхлээр эхлээд уул, усны эзэдтэй тандан мэдэх хэрэгтэй шүү дээ.
АЯНГАТ: Тандан мэднэ гэдэг юу гэсэн үг вэ? Тарьчихвал яах бол гэж асуух юм уу?
БуурЭЛ: Асууна шүү дээ. Асуугаад нэмэргүй бол дараад нь арын хаалгадна. Ойлгоно уу. Эхлээд нэг нь очиж шалгана. Энэ чинь тагнуул илгээхтэй адилхан. Ийм юм хийчихвэл ямар вэ уулаа, усаа гээд л асууна шүү дээ. За зүгээр, зүгээр гэхэд наадах чинь тааламжгүй байна гэнэ. 2-уулаа зөрөлдсөн санаатай байвал яах вэ, 2-уулаа тэтгэсэн санаатай байвал яах вэ гэдгээ л мэднэ шүү дээ.
АЯНГАТ: Миний хувьд бол зөвшөөрнө гэж бодож байна. Яагаад гэвэл Зүрх Хайрханд Савдгийн эзэн байгаа, хойд талд нь Хар лусын эзэн байгаа. Тэдэнд үйлээ нэгтгэх гэж байгаа учраас зөвшөөрнө гэж бодож байгаа.
БуурЭЛ: Та нар туршлага болгоод асуугаад үзчих. Танил дотно уул хангай чинь байлаа гээд өөрсдийн үзэл бодлыг нь нэг асуугаад үзчих.
АЯНГАТ: Газраа үзэх гэж очихдоо тандах юм байна.
БуурЭЛ: Бөөл. Тэгээд юу гэж байна гэдгийг сонсоно. За бүүр уулын эзэнг, лусын эзэнг нь 2 улаач нь биедээ буулгачихаад бусад улаачтай ярьж болно. Таалагдаж байна, юу, юу анхаарахыг хэлээд л. Тэгээд газрын зөвшөөрлөө авчихна биз. Тэгэхлээр энийг одоо ч хийж болохоор байгаа биз дээ. Дараад нь модныхоо бөөлөөг хийчихээд яг тарьц суулгахдаа газраа ажил хожиж, цаг хожиж болно. Тэгэхлээр эртнээс за нэг тэдний гарагт байх шүү гээд эхлээд тохирчих ёстой, уул болон устайгаа.
АЯНГАТ: Тэгэхлээр яг номоор нь хийнэ гэвэл яг ингэж явах юм байна. Эхлээд газрынхаа зөвшөөрлийг авах нь, тэгээд зөвшилцсөний үндсэн дээр ажлаа хийх нь. Энэ чинь бөөгийн учир холбогдол нь юм байна шүү дээ.
БуурЭЛ: Тийм шүү дээ. Тэрнээс дуртай нь очоод юм тарьчихгүй. Одоо чи бөө юу хийдгийг ойлгов уу?
АЯНГАТ: Ойлголоо. Хахаха.
БуурЭЛ: Ард түмэн мод таръя гэхэд ингэж зөвшилцөлд хүргэдэг хүн нь бөө юм шүү дээ. Тийм учраас тарьсан бүхэн нь ургадгийн учир тэр юм.
АЯНГАТ: Тийм байна. Яг бөөгийнхөө номоор бол зөвшөөрлөө авч бөөлөөд, анхаарах зүйлийг нь хэлээд ...
БуурЭЛ: Ямар мод тарихыг нь асуугаад.
АЯНГАТ: Тийм байна. Тэгээд дуртай юмнуудыг нь өргөөд. Бүх юмаа төлөвлөгөөний дагуу бөөгийн журмаар нь л мод тарих гэж байгаа юм байна шүү дээ. Бид нар энэ дээр л их туршлагатай болчих юм бол....
БуурЭЛ: Аль ч газар, ямар ч ургамлыг тарьж болно. Тэгээд тэнд ямар мод тарихыг хүн мэддэггүй юм. Уул нь мэддэг юм. Тэрийг л санаж ав. Тэгэхлээр ямар суулгац бэлдэхийг уулаасаа очоод асуучих гээд байгаа юм.
АЯНГАТ: Тэгээд уснаас нь гуйгаад, тийм үү, тэтгээд өгөөрэй гээд?
БуурЭЛ: Лус бол ургамалд маш их дуртай. Ялангуяа бургас тарина гэвэл баясдаг. Хэзээ ч үгүй гэж хэлдэггүй. Гагцхүү уул л би наад бургасаар чинь яадаг юм гэж хэрүүл маргаан хийдэг.
АЯНГАТ: Гэхдээ энэ чинь өөрт нь хэрэгтэй гээд хэлбэл ...?
БуурЭЛ: Өөртөө устай байх дуртай уул байна, устай байх дургүй уул байна шүү дээ. Тиймээс нүцгэн толгодууд байдгийн учиг тэр.
АЯНГАТ: Тэгэхлээр бид уулнаасаа харж болох нь байна шүү дээ тийм үү? Жишээ нь Зүрх Хайрханы бүүр дээгүүр, орой дээгүүр өндөр хар моднууд байсан. Тэгэхлээр устай байсан, тэрнийг нь тасдаад хаячихсан учраас одоо догширчихсон байна гэж харж болох нь байна шүү дээ.
БуурЭЛ: Одоо ухчихав уу? Тэгэхлээр бүх уулан дээр мод тарьдаггүйн учиг ингэж гарч байна.
АЯНГАТ: Гэтэл маш өндөр хэрнээ, ганц ч ургамалгүй уул бас байдаг шүү дээ.
БуурЭЛ: Тэр нь ургамалд дургүй уулын шинж. Юу ч тарих гээд нэмэргүй тэнд.
АЯНГАТ: Тэгэхлээр угаасаа байсан хэрнээ тэрнийг нь устгаад хаячихсан, шатчихсан байвал түүнийг нь нөхөн сэргээвэл баярлана биз дээ.
БуурЭЛ: Гэхдээ та нар бас урьд угаас модгүй байсан ууланд мод тарихыг оролдоно биз дээ. Тиймээс л энэ эхлээд уул устай яаж зөвшилцдөгийг суралцах хэрэгтэй шүү дээ, нааштай ханддагтай нь. Нааштай ханддаггүйтэй нь дараа бас учрах цаг ирнэ шүү дээ. Тиймээс ойлголттой байх хэрэгтэй.
АЯНГАТ: Тийм байна. Их сонин юм. Та ургамлын мэргэжилтэн байсан юм уу?
БуурЭЛ: Би модчин байлаа.
АЯНГАТ: Мэргэшил үү? ...
БуурЭЛ: Би модыг огтолж бэлтгэдэг, модыг тарьж ургуулдаг ийм хүн байна. Одоо бол модчин гэхлээр сүхчин болсон сурагтай. Тайрахыг мэддэг, тарихыг мэддэггүй.
АЯНГАТ: Таны отог овгийн нэр алдраа хэлж өгөөч.
БуурЭЛ: Миний нэрийг Пагмажалсан гэдэг.
АЯНГАТ: Түвд нэр шиг юм уу?
БуурЭЛ: Үгүй би орчин үеийн бөө гэж хэлж болно. Бага үеийн онгод байна. Одоогоос би 150 жилийн өмнө амьдарч байсан.
АЯНГАТ: Овог гарвалын хувьд?
БуурЭЛ: Завхан аймгийн Их уулын Бэлхнэй гэдэг газар гэдэг газар өсөж, төрж, амьдарч, үржил модыг суулгаж, тэднийгээ тойглож байсан, модчин бөө билээ. Одоо ч гэсэн Бэлхнэйгийн тарьсан мод гээд Завхан аймагт очоод мэдэж болно. Давирхай Бэлхнэй гэж миний хоч. Давирхай Бэлхнэй бөө гэвэл халх даяараа мэднэ.
АЯНГАТ: Та хэр их ой тарьж байсан бэ?
БуурЭЛ: Их уулд нөхөн сэргээж аж төрж байсан. Угаас модтой газар, илүү их модтой байсан. Нутаг усанд уригдаж, мод суулгацыг ерөөдөг байсан, ургуулдаг байсан.
АЯНГАТ: Тэгэхлээр мод болгоныг тарихдаа тус тусад нь ерөөл хэлэх үү?
БуурЭЛ: Би бол нэг мөчир, мөчиртэй ярьж суулгадаг байсан. Нийтээр нь засдаг нь ч байлаа. Би модонд их хайртай учир нэгээс нөгөөг хоцроох дургүй нэгэн. Нэг зүйл ч гэсэн ургана гэдэг чинь амжилт. Тийм учраас л тэнд л бүрэн анхаарлаа хандуулж байвал болно шүү дээ. Ийм л сургаалийг эцэг өвгөд минь өгсөн. Тиймээс олны хойноос хөөцөлдөх биш нэгийгээ л бүрэн болгохыг хичээдэг байсан.
АЯНГАТ: Ядахдаа л тарьсан болгоноо бэхжүүлээд авчихвал, тийм үү?
ДЭЭДЭС: Амьдралынхаа туршид ганцхан модыг нас биед нь хүртэл ургуулна гэдэг чинь ерөөсөө хүсэх зүйл шүү дээ. Хүн үлдэхгүй, хөрстөд мод л үлддэг юм, амьтайгаас.
АЯНГАТ: Мод тарих бөөтэй их холбоотой, үйлийн үрийг нимгэлдэг гэж ярьдаг шүү дээ. Ямар учиртай юм бол?
БуурЭЛ: Нэг түвд номыг бүтэн уншиж дууссанаас нэг нялх бургасыг бүтэн ургуулаад дууссан нь энэ насны зовлонг нимгэлдэг гэдэг. 10 хүнээс хулгай хийсэн үйлийн үрийг 1 мод тарихад дуусгадаг гэдэг.
АЯНГАТ: Үйлийн үр дотор янз бүрийн өвчнүүд гардаг. Харшлын өвчин, хавдрын өвчин зэргийг энэтэй холбоотой гэж Буурлууд хэлээд заслыг хэлж байсан. Тэгээд өөрсдөө мод тарь гэж хэлж байсан. Ямар учгаар ингээд холбогдоод байдаг юм бол?
БуурЭЛ: Үйлийн үрийг зоос гэж бодъё. Өмнөх өвөг чинь хүнээс зоос зээлсэн бол үр хүүхэд нь төлөх л ёстой. Тэгвэл зоосыг мод гэж бодъё. Ухчихав уу? Өмнө нь өвгөд чинь хэдэн мод авсан, үр хүүхэд нь тэрийг өгнө. Өгөхгүй бол зарлан дуудах ирнэ. Зарлан дуудах нь зовлон, хавдар гэдгээр ирнэ. Ийм л учигтай.
Пагмажалсан би бол хүний ертөнцөд бол нилээн нүгэлтэй. Мод тарихын тулд хошуу ноёноо хүртэл дээрэмдэж явсан нэгэн дээ.
АЯНГАТ: Тэгэхдээ та тийм их ой модыг тарьсан тул Онгод болчихоод явж байна, тийм үү?
БуурЭЛ: Тиймээ. Тэр үед тэр дээрэм ч гэсэндээ зөв үйлийн үр байсан. Хэрвээ тэр үед тэр ноёнд тэр ембүү байсан бол тэр мод бэлтгэл гэдгийг хийх гэж байсан юм. Олон моддыг тайрч, онцгой сайхан орд өргөө барих гэж байсан юм. Би тэрийг нь болиулахын тулд дээрэмдчихсэн юм. Тэгээд нэмж олон модыг тарьсан. Нөгөө ембүүгээ ард олонд тараагаад авсан ембүүнийхээ оронд 10, 10 модыг амьдралынхаа туршид ургуулаадах гэсэн юм. Ембүүг нь авсан юм чинь егзөр миний царайнаас зугатаж чадахгүй биз дээ.
АЯНГАТ: Тэгэхдээ тэр хошуу ноён таны араас хөөцөлдсөн үү?
БуурЭЛ: Цаазаар авагдсан тэгээд. Тэгснээс нэг ноён ордонгүй болж, нэг ард толгойгүй болсон доо. Хахахаха.
АЯНГАТ: Тийм үү? Хахахаха. Тэгээд тэр ноён тэр мөнгийг дахиж цуглуулах боломжгүй байсан уу?
БуурЭЛ: Боломжгүй. Харин завшсан гэвэл нутагт модон гэрээ хийсэн ард олон завшсан. Мөнгө аваад 10 мод тарина гэсэн. Тарьсан нэгэн нь ч байгаа, тариагүй нэгэн нь ч байгаа. Өгзөр миний толгой авагдсан учир.
АЯНГАТ: Гэхдээ та тариагүйгийнх нь ардаас явсан байлгүй дээ, тийм үү?
БуурЭЛ: Үгүй ээ. Би зүгээр шалтаг тоочиж л мөнгийг үрсэн юм. Зорилго нь би модыг тарихдаа биш модыг тасдуулахгүйдээ байсан юм. Тэгэхлээр ардуудад мөнгийг нь тараачихаар ард болгосноос очиж нэхэх боломжгүй шүү дээ. Өгөх хүн ч байхгүй. Ингэж би тэр мөнгийг устгаснаар би модоо аварсан. Ардуудад бол миний үйлэнд нэмэр болоочээ л гэж хүссэн. Хэлсэн үгэндээ хүрэх нь үү, хүрэхгүй байна уу надад хамаагүй. Гэхдээ 10 хүний 7 нь шахуу хэлсэн үгэндээ хүрсэн.
АЯНГАТ: Та тэгээд тэрнийхээ оронд толгойгоо өгсөн юм байна даа тийм үү? хэхэхэ
БуурЭЛ: Тийм дээ. Хахаха. За үдлэе дээ.
АЯНГАТ: За гялаалай. Буурал минь. Балчрууд нь хичээнээ.
No comments:
Post a Comment
Note: Only a member of this blog may post a comment.